ภาพพุทธประวัติจากหินสลัก
ยุคก่อนมีพระพุทธรูปในประเทศอินเดีย พ.ศ. ๓๐๐–๗๐๐
ถ่ายจากภาพปั้นที่จำลองขึ้นใหม่ เพื่อกิจการแห่งโรงมหรสพทางวิญญาณ ณ สวนโมกขพลาราม อ.ไชยา จ.สุราษฎร์ธานี

พุทธทาสภิกขุ รวบรวมและอธิบาย

ภาพที่ ๔๐ ก.-ข.

ภาพมารวิชัย แบบสาญจี ซึ่งแปลกกว่าแบบอื่น : ทำมารเป็นรูปคนธรรมดาสามัญทั้งพญามารและเสนามาร, บัลลังก์ว่างหน้าต้นโพธิ์คือพระพุทธองค์, คนที่นั่งบัลลังก์ห้อยเท้าข้างหนึ่งคือพญามาร ในท่าผจญ, ที่ยืนชิดต้นโพธิ์พนมมือ คือพญามารในท่าพ่ายแพ้, ที่แสดงท่าคล้ายโบกมือ คือการสั่งให้ลูกน้องแพ้ (?)…
(จากหินสลัก แบบสาญจี สมัยสุงคะ พ.ศ.๔๐๐-๕๐๐)

	ภาพที่ ๔๐ (ก) ภาพมารวิชัย ขยายส่วนจากภาพที่ ๔๐ ให้เห็นรายละเอียดชัดขึ้น : แม่นางธรณีพยานอยู่ข้างต้นโพธิ์ ซึ่งมีบัลลังก์ว่าง แทนพระพุทธองค์, คนยืนไหว้คือพญามารยอมแพ้, คนยืนโบกมือคือพญามารสั่งเสนาให้ยอมแพ้, คนนั่งห้อยเท้ามีฉัตรกั้น คือพญามารเมื่ออยู่ในท่าผจญ. (จากหินสลัก แบบสาญจี สมัยสุงคะ พ.ศ.๔๐๐-๕๐๐)
	ภาพที่ ๔๐ (ข) ภาพมารวิชัย ขยายส่วนจากภาพที่ ๔๐ ให้เห็นรายละเอียดชัดขึ้น : ภาพคนในลักษณะต่าง ๆ กันเหล่านี้ คือเสนามาร ซึ่งเล็งถึงกิเลสนานาชนิดที่มาผจญพระพุทธองค์ร่วมกับพญามาร ชื่อปรนิมมิตวสวัตดีมาร. (จากหินสลัก แบบสาญจี สมัยสุงคะ พ.ศ.๔๐๐-๕๐๐)

คำอธิบายภาพที่ ๔๐ ก.-ข.

ภาพที่ ๔๐ ก. และ ข. นี้ต่อกันในหินแท่งเดียวกัน, เอาแผ่น ข. ไปต่อแผ่น ก. ทางขวามือ จะเข้ารูปกันพอดี รวมกันแล้วเป็นภาพพญามารทำการผจญพระพุทธองค์ในวันที่จะตรัสรู้ ในท่อน ก. มีภาพพระพุทธองค์ (คือต้นโพธิ์กับบัลลังก์) และภาพพญามารที่อยู่บนบัลลังก์ทางขวามือ มีฉัตรเล็ก ๆ กั้นอยู่ข้างบน ส่วนทางท่อน ข. นั้นเป็นภาพของเสนามารล้วน.

สิ่งที่ควรสนใจที่สุดก็คือข้อที่ว่า หินสลักยุคแรกที่สุดแผ่นนี้ทำภาพพญามารเป็นภาพหรือเทวดาเฉย ๆ ไม่มีอาวุธ ไม่ขี่ช้างดุร้ายเข้ามา หรือมีไพร่พลที่เป็นสัตว์ดุร้าย เหมือนในภาพที่เขียนหรือสลักกันรุ่นหลัง, พอใคร ๆ มองเข้าก็ต้องคิดทันทีว่า มารนั้นหมายถึงกิเลสที่แนบเนียนสุขุมที่สุดนั่นเอง, สิ่งที่เรียกว่ามารหรือซาตานก็ตาม ไม่ควรจะถูกเขียนเป็นคนหรือสัตว์ที่ดุร้าย เพราะจะเป็นเรื่องที่ตื้นอย่างเด็กเล่นไปเสีย, จะต้องเป็นภาพที่แสดงว่าสวยงามน่ารัก มีแววฉลาดน่าเชื่อถือ น่าเป็นสมัครพรรคพวกด้วย จึงจะถูกต้องตามเรื่องราว ที่มีหน้าที่ลวงคนให้ลงผิดติดจมอยู่ในกองทุกข์ หินสลักที่สาญจีแผ่นนี้เป็นตัวอย่างที่ดีที่สุดในการให้ความรู้ความเข้าใจในหลายแง่หลายมุม ในทางที่ควร. หินสลักยุคหลัง ๆ ต่อมา ได้เปลี่ยนทำเป็นภาพยักษ์ดุร้าย มีสัตว์ร้าย และอาวุธต่างชนิดเข้าประกอบ ในเมืองไทยเราก็ได้รับแบบ ๆ นี้มา จึงได้เขียนฝาผนังโบสถ์กันไปในทำนองนั้น, ทำให้ผลที่ได้น้อยไปในทางที่จะทำให้คนฉลาด หรือรู้ธรรมในลักษณะที่ถูกต้อง; ดังนั้นเราควรจะพิจารณากันดู โดยรายละเอียดในหินสลักแผ่นนี้.

จากทางซ้ายมือในท่อน ก. มีหญิงหิ้วหม้อน้ำมือหนึ่งชูภาชนะอะไรอย่างหนึ่งด้วยมืออีกข้างหนึ่ง ออกจากซุ้มประตูออกมา เข้าใจว่าเป็นเครื่องหมายของทานบารมี ที่ทรงอ้างเอาเป็นพยานเพื่อต่อสู้มารว่าบัลลังก์นั้นควรเป็นของพระองค์ผู้ได้บำเพ็ญบารมีมาแล้วเต็มที่, ซึ่งในประเทศไทยเราเขียนเป็นนางธรณีบีบน้ำจากผมนั่นเอง มีเจ้าหน้าที่ทางอินเดียอธิบายกันว่าเป็นนางสุชาดาที่ถวายข้าวปายาส, นี้ไม่น่าจะเห็นด้วยเลย. ถัดมาเป็นบัลลังก์ว่าง มีต้นโพธิ์ข้างบนตามแบบสาญจี คือมีฉัตร และมีเทวดาแบบกินนรขนาบสองข้าง, นี้คือพระพุทธองค์ในขณะที่ผจญมาร, ถัดมามีผู้ชายพนมมือกับผู้หญิงและเด็กคนหนึ่ง นี้เข้าใจว่าพญามารพร้อมทั้งเสนาคือลูกเมีย แสดงอาการยอมแพ้, ถัดไปอีกมีผู้ชายยืนชูมือในท่าโบก มีผู้หญิงและเด็กอีกอย่างเดียวกัน, นี้เข้าใจว่าเป็นการบอกให้เสนาของตนยอมแพ้, ถัดไปอีกมีคนแต่งตัวภูมิฐาน เป็นแบบเทวดาสูงสุดตามแบบอินเดีย นั่งบนบัลลังก์มีฉัตรกั้นข้างบน นั่นคือตัวพญามารเอง มีหญิงคนหนึ่งชะโงกเข้ามาทางขวามือของพญามารและเด็กคนหนึ่งอยู่ข้างเข่าขวาของพญามาร ชุดเดียวกันอีก, นี้คือพญามารในท่าผจญอย่างเต็มที่; โดยปุคคลาธิษฐานก็คือการตอบโต้กันว่าใครควรจะได้บัลลังก์เป็นของตน, โดยธรรมาธิษฐานก็คือ ความรบกวนของกิเลสประเภทความอาลัยอาวรณ์ในกามสุขหรือบุตรภรรยา, ทางซ้ายมือของพญามารออกไปจนกระทั่งในภาพท่อน ข. ทั้งหมด คือเสนามารอื่น ๆ หน้าตาท่าทางต่าง ๆ กันตามความหมายของกิเลสต่างชื่อกัน เช่นกิเลสชื่อ สักกายทิฏฐิ, วิจิกิจฉา, สีลัพพตปรามาส, กามราคะ, ปฏิฆะ, รูปราคะ, อรูปราคะ ฯลฯ แห่งสัญโญชน์ ๑๐ ประการ เป็นต้น, ซึ่งในหนังสือแต่งใหม่ยุคปัจจุบันเช่นหนังสือ The Light of Asia ของ Sir Edwins Arnold เป็นต้น พรรณนากิเลสชื่อนั้นมีหน้าตาอย่างนั้น ๆ อย่างตรงกับข้อแนะในภาพหินสลักนี้โดยหลักใหญ่ทีเดียว.

ควรจะสังเกตกันต่อไปอีกว่า ศิลปินอินเดียยุคนี้ จะเป็นแบบสาญจีหรือภารหุตก็ตาม ถือว่าไม่จำเป็นที่จะต้องสลักภาพให้เป็นไปตามลำดับของเรื่องหรือเหตุการณ์เสมอไป เพราะจะทำให้ลำบากและไม่งดงามตามทางของศิลป์, ดังเช่นในภาพนี้ ถ้าเอาบัลลังก์พญามารเข้ามาไว้ติดกับต้นโพธิ์ก็จะขัดตาอย่างยิ่ง, จึงต้องแยกออกไปในขนาดที่เหมาะสม, ที่ตรงกลางเลยว่างอยู่ จึงเอาฉากอื่นมาบรรจุลง คือฉากยอมแพ้และสั่งให้ลูกน้องยอมแพ้ ทำให้เกิดการประหยัดเนื้อที่ขึ้นได้มากมาย คือในภาพแผ่นเดียวแสดงได้หลายฉาก; ข้อนี้จะเห็นได้ชัดเจนยิ่งกว่านี้ในแผ่นที่สลักภาพเวสสันดรที่ซุ้มประตูแห่งเดียวกัน และภาพอื่น ๆ อีกมากมายหลายแผ่น, ความงามมีเต็มที่, เนื้อเรื่องก็มิได้เสียไป และฝึกให้ผู้ดูฉลาดยิ่งขึ้นเป็นอันมาก, น่านิยมวิธีการอันนี้ สำหรับภาพศิลป์ โดยเฉพาะในการแกะสลัก เพราะทำยากลำบากต้องหาทางประหยัดอย่างยิ่ง. ฉากไม่สำคัญไม่ต้องทำให้เด่น แทรกไว้ตรงที่ควร.

ดูเฉพาะในท่อน ข. เห็นว่าจะไม่มีผู้หญิงปนอยู่เลย, คงจะเป็นเพราะแยกเอาไปไว้ใกล้ชิดกับพญามารเองเสียแล้ว, จึงดูมีแต่ผู้ชายแม้กระทั่งเด็ก, และมีวัตถุอะไรบางอย่างที่ "มาร" เหล่านั้นถืออยู่ในมือ เข้าใจได้ยากเพราะหินสลักนั้นกร่อนมากจึงรู้ได้เท่าที่ตาเห็น และมีทางที่จะเข้าใจผิด, จึงต้องกล่าวกันอย่างกว้าง ๆ เสนามารเหล่านั้นตัวใหญ่มากบ้าง พอประมาณบ้าง เล็กและเล็กที่สุดบ้าง, นี้เป็นเจตนาของศิลปินโดยตรง เพื่อจะแสดงความหมายของกิเลสนั้น ๆ โดยน้ำหนักและโดยขนาด. การที่ทำให้หน้าตาต่าง ๆ กัน แลบลิ้นก็มี ไม่แลบก็มี เป็นต้นนี้ ยิ่งแสดงความหมายของกิเลสได้ชัดขึ้น คือมีความหมายในทางหลอกลวงบ้าง ยั่วยวนบ้าง ล้อเลียนบ้าง, น่าเกรงขามบ้าง, น่ารักน่าเอ็นดูเหมือนเด็ก ๆ บ้าง ดังนี้เป็นต้น ล้วนแต่เป็นอันตรายทั้งนั้น อย่าได้ไปหลงใหลเข้า. ผู้ดูทุกคนคิดทายความหมายชั้นปลีกย่อยเอาเองดีกว่า สนุกกว่า เพราะเรื่องทำนองนี้ไม่มีข้อจำกัดรัดกุมอะไรมากมาย, และมีเค้าเรื่องส่วนใหญ่เป็นหลักนำทางอยู่แล้ว, บางทีจะพบอะไรใหม่ ๆ ดี ๆ ถูกต้องกว่าที่เคยพบ หรืออธิบายกันไว้ก่อนแล้วก็ได้.

ภาพเด็กตัวเล็กอยู่ใกล้ผู้หญิงในภาพท่อน ก. นั้น อาจจะมีปัญหาขึ้นว่าจะเป็นลูกพญามารได้หรือ เพราะเรารู้กันอยู่ว่าพญามารนั้นเป็นเทวดาในชั้นปรนิมมิตวสวัตดี, เทวดานั้นถือกันว่าไม่คลอดบุตรและมีลูกไม่ได้ แต่แล้วก็ขัดกันอยู่ในตัวเองอีกว่าเรายอมรับกันว่าพญามารมีลูกสาวที่ใช้ให้ไปรบกวนพระโพธิสัตว์ที่ใต้ต้นโพธิ์, ถ้ามีลูกสาวได้ ทำไมจะมีลูกชายไม่ได้. แต่ถ้ากล่าวกันในทางธรรมาธิษฐานแล้ว ก็กล่าวว่าหมายถึงความรักใคร่อาลัยอาวรณ์ในบุตร ซึ่งเป็นกิเลสที่รบกวนอย่างยิ่ง, พระสิทธัถตะมีลูกชายคือพระราหุล ไม่มีลูกหญิงเลย, การทำลูกชายไว้ข้างพญามารนั้นนับว่าถูกต้องแล้ว, และผู้หญิงคนนั้นก็ควรจะเล็งถึงพระชายาเช่นพระนางยโสธราด้วย, ถ้าเป็นไปตามนี้จริงก็นับว่า ศิลปินแห่งสาญจี ได้ทำสิ่งที่ฉลาดที่สุดแล้วในศิลปะที่เป็นการบันทึกเรื่องราวทางศาสนา.

ภาพมารผจญ แบบอมราวดี
แสดงแตกต่างกันกับแบบสาญจีที่แล้วมา อย่างไม่อาจจะเข้ากันได้, คือแสดงเป็นภาพยักษ์มารที่ดุร้าย และสตรียั่วยวน ตามที่เราเคยเห็นกันทั่วไป. บัลลังก์มีเบาะว่างอยู่ มีต้นโพธิ์อยู่ข้างหลัง นั่นคือสัญลักษณ์แทนพระพุทธองค์, มารบางคนมีหน้าที่ท้อง, ไทยเราได้แบบนี้มาเช่นเดียวกับภาพมหาภิเนษกรมณ์แบบอมราวดียุคกลาง.
(จากหินสลัก แบบอมราวดี สมัยอันธระ พ.ศ.๔๐๐-๗๐๐)

 ภาพพุทธประวัติจากหินสลัก > ภาพที่ ๔๐

: คำนำ | คำประพันธ์ | ความทุกข์เกิด | สัพพัญญู | ส.ค.ศ. | การงาน | กิเลสคุย | จริงซี่! | ยาระงับสรรพทุกข์ | ปิด-ปิด-ปิด | เปิด-เปิด-เปิด | นั่งริมธาร | นั่งเหนือเมฆ | บ้า ดี | อะไรที่ไหน | บาปใหญ่-บาปลึก? | ตัวกู-ตัวสู | ของกู-ของสู | ตัวกู-ตัวสู | สุจิต-ทุจิต | มีอยู่แล้ว | รักสงบ | สหายเอ๋ย | ความแก่ | ต้นสนเฒ่า | ตายก่อนตาย | ปริญญาจากสวนโมกข์ | มันมีเท่านี้เอง | รสแห่งความเปลี่ยนแปลง | ดับสังขาร | ยามไหนก็ได้ | เป็นอยู่ด้วยจิตว่าง | ปากอย่างใจอย่าง | อะไรเผือก? | บุญเป็นอะไร | ชาวบ้าน-ชาววัด | เป็นมนุษย์หรือเป็นคน? | เราสร้างดวง อย่าให้ดวงสร้างเรา | อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ | การพึ่งผู้อื่น | มองแต่แง่ดีเถิด | ตาบอด-ตาดี | โลกนี้คืออะไรแน่? | โลกรอดเพราะกตัญญู | ความสุข | ความอยาก | อาจารย์ไก่ | สูบบุหรี่? | ถ้าสตรีดื่มเหล้า | มีมาร-ไม่มีมาร

: บทนำ | ๑.อนุสาวรีย์ของเรามีแล้ว | ๒.พินัยกรรมทำไม? | ๓.พินัยกรรม | ๔ | ๕ | ๖ | ๗ | ๘ | ๙ | ๑๐ | ๑๑ | ๑๒.พอสักว่าได้ยิน | ๑๓.หาธรรมเพื่อชีวิตเถิด | ๑๔.เกษตรกรรม | ๑๕.มัชฌิมา ๓ | ๑๖.ดีที่สุดก็ไม่ดีเท่าว่าง(จากดี) | ๑๗.อย่าให้มันเข้าไปอยู่ในใจ | ๑๘.อภิธรรมแท้ | ๑๙.ปมาณ/มิติ ไม่มีสำหรับพระอรหันต์ | ๒๐.อนิจฺจํไปพลางก่อน | ๒๑.อภิธรรมหรือจ้ะ | ๒๒.พ้นตายได้นะจ้ะ | ๒๓.เราไม่มีปัญญาที่จะมีเงินถึงล้าน | ๒๔.สิ่งที่น่ารักและควรรักที่สุด | ๒๕.สุขจริงแท้–แท้จริง | ๒๖.ถ้ากินไข่ได้หมดฟอง | ๒๗.ความจริงที่พากันมองข้าม | ๒๘.พินัยกรรม ๓ ข้อ | ๒๙ | ๓๐.โลงมีหลาย

ภาพพุทธประวัติจากหินสลัก